خبرگزاری «حوزه»، به مناسبت هفته پژوهش و به منظور گرامیداشت این ایام نشریه افق حوزه در گفت‌وگوی اختصاصی با حجت الاسلام والمسلمین سید حسین میرمعزی معاون پژوهش حوزه‌های علمیه، به تشریح برنامه‌های پژوهشی، تبیین چشم‌اندازها،آسیب‌ها و چالش‌های پیش‌رو پرداخته که تقدیم خوانندگان ارجمند می‌شود.
حجت الاسلام و المسلمین میرمعزی با تبیین جایگاه کرسی های نظریه پردازی و آزاد اندیشی و راه های گسترش آن در حوزه و دانشگاه به کاستی ها و مشکلات پیش رو در این عرصه پرداخت و گفت :محل بحث، کرسی‌های نظریه‌پردازی هستند و اشاره خواهیم کرد که کرسی‌های آزاداندیشی چه ارتباطی با این کرسی‌ها دارند.
در آیین‌نامه برگزاری کرسی‌ها که مصوب شورای‌عالی حوزه است، نظریه این‌طور تعریف شده است که نظریه مجموعه‌ای است نظام‌مند و سازگار از مفاهیم و گزاره‌های کلی که تبیینی درباره چیستی و چرایی و چگونگی موضوع مورد نظر ارائه می‌دهد و محصول مطالعه و پژوهش روشمند و برخوردار از وجاهت و سطح علمی لازم بوده و دارای مبانی و فرضیه و دلایل کافی و ساختار علمی منطقی می‌باشد.
اما نظریه‌پردازی عبارت است از ارائه نظریه جدید در عرصه یکی از علوم حوزوی. در کنار نظریه‌پردازی، ما با نوآوری مواجه هستیم و نوآوری ارائه روشمند یک دیدگاه و رویکرد و بحث علمی در عرصه علوم حوزوی و دانش‌های وابسته دینی است.
تفاوت نوآوری و نظریه‌پردازی هم در این است که نظریه‌پردازی مجموعه سازگاری از مفاهیم است که ناظر به یک موضوع جدید است، اما در نوآوری ممکن است یک مسئله جدید یا یک بیان جدید و تقریر جدید یا روش جدیدی برای رسیدن به پاسخ مسئله باشد.
در کنار این‌ها کرسی نقد را داریم که نقد روشمند جدید نسبت به یکی از نظریات در آن مطرح می‌شود.
همه آن‌چه گفته شد اعم از کرسی نظریه‌پردازی و نوآوری و نقد، مبتنی بر یک پژوهش هستند. پژوهش فرآیند روشمند پاسخ به یک سؤال جدید است. بنابراین می‌توانیم بگوییم هر یک از این موارد نظریه‌پردازی، نوآوری و نقد محصول یک پژوهش روشمند و عمیق در یکی از عرصه‌های علوم اسلامی و انسانی است،
در کنار این کرسی‌های سه‌گانه، کرسی‌های آزاداندیشی وجود دارد که از جهت موضوع با کرسی نظریه، نوآوری و نقد تفاوتی ندارند، در یک کرسی آزاداندیشی هم ممکن است یک نظریه مطرح بشود یا یک نوآوری و یا نقد وجود داشته باشد. تفاوت این دو در چهارچوبه رسمی است، در کرسی‌های آزاداندیشی اساس کار قضاوت، داوری و اثبات یا رد رسمی نیست، کرسی آزاداندیشی به این جهت تشکیل می‌شود تا زمینه مناسبی برای ارائه نظریات و رویکردها و نگاه‌های جدید در یک چارچوب قاعده‌مند علمی فراهم بشود. اگر کرسی‌های آزاداندیشی را اساتید و فضلا برگزار کنند، در صدر کرسی‌های نظریه‌پردازی برگزار می‌شود و تفاوت در این است که در کرسی‌های نظریه، نوآوری و نقد داوری رسمی صورت می‌گیرد، ولی در کرسی‌های آزاداندیشی چنین داوری رسمی‌ای وجود ندارد. این انواع کرسی‌هایی است که در آیین‌نامه کرسی‌های نقد و نظریه‌پردازی وجود دارد. همان‌طور که عرض کردم همه این کرسی‌ها، محصول فرآیند پژوهش است و اگر پژوهش عمیق، روشمند و درستی در حوزه یا دانشگاه صورت نگیرد، و یا اگر پژوهش‌هایی که صورت می‌گیرد، پژوهش‌های ضعیفی باشد، قاعدتاً منجر به نظریه‌پردازی و نقد نخواهد شد.
▪ راه‌های گسترش کرسی‌های آزاداندیشی در حوزه و دانشگاه
با توجه به تعریفی که از کرسی‌ها شده، خود به خود به این نتیجه می‌رسیم که زمینه‌های ساختاری برای دست‌یابی به کرسی‌های زیاد این است که پژوهش در حوزه گسترش پیدا کند. یکی از مشکلات ما در حوزه این است که پژوهش‌ها در گستره و عمقی که باید صورت بگیرد، نمی‌گیرد. در حال حاضر نظام آموزشی ما، نظام انتقال مفاهیم است؛ یعنی در سطوح آموزشی، مفهوم را که از استاد قبلی یا کتب قبلی گرفته‌ایم به شاگرد منتقل می‌کنیم و این یک نظام حافظه محور است. در این نظام، فرآیند یا عنصری که انگیزه پژوهش را در طلاب تقویت کند و ابزارها و روش‌های پژوهش را در اختیار آن‌ها قرار بدهد تا به‌صورت عملی زمینه را برای پژوهش آن‌ها فراهم کند، کمتر وجود دارد. قبلاً این‌طور بود که طلاب در مقاطع آموزشی سطح اول و دوم و سوم اصلاً با پژوهش آشنا نبودند و چند سالی است که مدیریت حوزه‌های علمیه این نقص را در نظام آموزشی مشاهده کردند و پژوهش در سطوح مختلف به‌صورت رقیق و ضعیف وارد واحدهای حوزوی شده است تا این نقص در سطوح اول تا سوم جبران شود. برای سطح اول پایه ششم تحقیقات پایانی در نظر گرفته شده است، در پایه سطح یک پژوهش‌هایی در حد تولید مقاله از یک درس در نظر گرفته شده است و البته در سطح سوم و چهارم، پایان‌نامه این سطوح تعریف شده است و پژوهش‌ها تا حدود زیادی در پیکره آموزشی حوزه نفوذ کرده است. این روند امیدوارکننده است که طلابی که در این نظام آموزشی جلو آمده‌اند و تا حدی با پژوهش آشنا شده‌اند بتوانند نقش پژوهشگری خودشان را در مقاطع بالاتر ادامه بدهند و مولد نظریات جدید یا نوآوری یا نقد جدید باشند، البته این کافی نیست. معاونت پژوهش از طرف مدیر محترم حوزه‌های علمیه مأمور شده است تا روی بحث نظام آموزش پژوهش‌محور کار کند و طرحی را ارائه بدهد تا ما وجهه پژوهشی نظام آموزشی حوزه را تقویت کنیم و بتوانیم در سال‌های آینده در حوزه از نظریه‌پردازان بیشتری برخودار باشیم. یکی از مشکلات ما این است که طلاب کمتر با پژوهش تماس دارند و وجهه آموزشی به نحو انتقال مفاهیم و حوزه حافظه محور بیشتر رواج داشته است. خوشبختانه در سال‌های اخیر پژوهش محوری وارد بدنه نظام آموزش حوزه شده و مقداری جبران مافات کرده است، ولی این اندازه کافی نیست. این کار باید ادامه پیدا کند و تقویت بشود تا وجهه آموزشی پژوهش تقویت بشود.
▪ مدون نشدن نظریات علمی به صورت مکتوب
زمانی که طلبه وارد دروس خارج می‌شود در حقیقت وارد یک میدان پژوهش می‌شود، هم استاد استادی است که پژوهش می‌کند و حاصل پژوهش‌های خودش را در کرسی درس خارج ارائه می‌دهد و هم شاگرد موظف است در هر موضوعی که استاد وارد می‌شود پژوهش کند و با پژوهش‌های پیشین وارد درس خارج بشود و سخنان استاد را با آمادگی بشنود. کرسی‌های درس خارج ما در حقیقت کرسی‌های ارائه نظریات پژوهشی هستند. فضای دروس خارج به‌صورتی است که فضلایی که سطح را تمام کرده‌اند، آماده شنیدن نظریات و حتی نقد نظریات هستند، اما مشکل این‌جاست که در کرسی‌های درس خارج هم نظریات از حالت گفتاری به حالت نوشتاری تبدیل نشده‌اند و نظریات در قالب یک نظریه علمی ارائه نمی‌شوند؛ در حالی‌که نوآوری‌هایی که در حوزه تولید می‌شود، باید در قالب یک نظریه علمی تدوین و ارائه بشوند، اما در این ناحیه انگیزه یا مهارت لازم برای اساتید ما وجود ندارد تا نکات جدیدی که به آن می‌رسند را در قالب یک متن قابل قبول ارائه بدهند تا این متن مبنای برگزاری یک کرسی باشد.
▪ نبود انگیزه در برگزاری کرسی‌های نظریه‌پردازی
مشکل دیگری که در زمینه نظریه‌پردازی در حوزه وجود دارد این است که در اساتید ما انگیزه کافی در برگزاری کرسی‌های نظریه‌پردازی وجود ندارد؛ در نتیجه کمتر موفق به برگزاری کرسی نظریه‌پردازی در قالب آیین‌نامه‌های موجود می‌شویم. توضیح مطلب این است که بسیاری از بزرگان و فضلای حوزه نظریات جدیدی در عرصه‌های مختلف علوم اسلامی و علوم انسانی دارند، اما انگیزه لازم برای ارائه این نظریات در یک قالب‌های رسمی را ندارند و در نظام حوزه چنین زیرساخت‌هایی وجود ندارد.
معاونت پژوهش فعالیت‌های زیادی برای برگزاری این کرسی‌ها انجام داده است و آیین‌نامه‌ها و ساختارهای تشکیلاتی و سازمانی لازم در بدنه مدیریت حوزه ایجاد نموده است. در تشکیلات حوزه، ذیل شورای اعطا که بالاترین شورای تصمیم‌گیر در رابطه با صدور مجوزها و تأیید و رد نظریات است، کمیسیون کرسی‌های نظریه‌پردازی، نوآوری و نقد قرار دارد و کار این کمیسیون این است که کرسی‌هایی را که ارائه می‌شود را بررسی و بعد کارشناسی می‌کند تا وارد شورای اعطا بشود. در حال حاضر این کمیسیون‌ها تشکیل شده و کمیسیون‌های مربوطه شروع به کار کرده‌اند و آیین‌نامه‌های مربوط به کرسی‌های نظریه‌پردازی، نوآوری و نقد با تعریف مفاهیم و ضوابط آن تبیین شده است و از این جهت احساس خلأ نداریم. هم‌چنین یک آیین‌نامه حمایت از کسانی که کرسی‌ها را در زمینه‌های سه گانه برگزار می‌کنند هم تصویب شده است و از جهت تشکیلات، سازمان و آیین نامه‌ها و به مقدار زیادی از جهت بودجه این جریان تأمین شده است و ما آمادگی لازم را از جهت اجرا دارا هستیم.
▪ موانع اجرایی نشدن طرح
اشکالات ساختاری وجود دارد که این اتفاق رخ نمی‌دهد، ما برای این‌که کمک کنیم تا این اتفاق رخ بدهد باید دو کار اساسی انجام بدهیم که البته در حال انجام است، الف- فرهنگ‌سازی: یک کار این است که ما در حوزه برای نظریه‌پردازی فرهنگ‌سازی کنیم، در اساتید ایجاد انگیزه و راه را برای ارائه نظریات تسهیل کنیم و زمینه‌های اجرایی بیشتری برای توسعه و ارائه نظریات فراهم کنیم؛ در این جهت فعالیت‌هایی تاکنون صورت گرفته، اما کم بوده است و از برنامه‌های ما تقویت و گسترش این اقدامات فرهنگ‌ساز در حوزه است. ان‌شاءالله کسانی که صاحب نظریات و سخن نو هستند، ولی انگیزه ندارند یا اهمیت جریان کرسی‌ها برای آن‌ها روشن نشده است، وارد صحنه شوند تا انگیزه‌های لازم برای برگزاری کرسی‌ها ایجاد شود.
ب- تقویت زیرساخت‌های پژوهشی: اقدام دومی که باید انجام بشود که حالت میان‌مدت یا بلندمدت دارد این است که ما زیرساخت‌های پژوهشی در حوزه را تقویت کنیم. در حال حاضر ما چند طرح جامع داریم که این زیرساخت‌ها را تقویت می‌کند، از قبیل طرح نظام آموزش پژوهش محور که مشغول کار روی آن هستیم که البته یک طرح بلندمدت است. در خصوص طرح‌های میان‌مدت و کوتاه‌مدت، بسته پژوهشی طلبه در حال تکمیل است تا عناصر پژوهشی را بیشتر و وجهه پژوهشی نظام آموزشی را تقویت کنیم. در خصوص اساتید نیز روی آیین‌نامه ارتقا اساتید از جهت پژوهشی کار کرده‌ایم و تصویب شده است و در حال فراهم آوردن زمینه‌های اجرایی آن هستیم که ان‌شاءالله از ابتدای سال آینده ابلاغ و اعلام بشود. امیدواریم با انجام این فعالیت‌ها در آینده نه چندان دور شاهد گسترش کرسی‌های نظریه‌پردازی، نوآوری و نقد باشیم.
▪ کرسی‌های آزاداندیشی بستر مناسبی برای ورود به کرسی‌های نظریه‌پردازی
من فکر می‌کنم کرسی‌های آزاداندیشی بستر مناسبی برای ورود به کرسی‌های نظریه‌پردازی است. زمانی که اساتید با محدودیت کمتری وارد کرسی‌های آزاداندیشی بشوند و نظریاتشان ارائه، نقد و اصلاح بشود قابلیت ارائه در کرسی‌های نظریه‌پردازی را پیدا می‌کنند تا به‌صورت جدی‌تری مورد داوری قرار بگیرند. ما کار ویژه‌ای روی کرسی‌های آزاداندیشی انجام می‌دهیم و چنان‌چه زمینه‌های کار فراهم بشود بناست که از ابتدای دی‌ماه کرسی‌های آزاداندیشی در قم شروع بکار کنند و تقریباً تمام زمینه‌های اجرایی لازم برای این کار فراهم شده است. امیدواریم خداوند توفیق بدهد تا بتوانیم با عنایت امام زمان‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف و با توسل به ائمه معصومین علیهم‌السلام و توکل به خدای متعال این کار را به سرانجام برسانیم.
